توانبخشی قلبی ریوی
مقدمه
دسترسی به قلب و ریه و تقویت و توانبخشی قلبی ریوی به سادگی توانبخشی عضلانی نیست و متخصص توانبخشی قلبی ریوی با دستکاری غیر مستقیم پارامترها و عضلات مرتبط با این دو ارگان حیاتی بدن اقدام به تقویت و تنظیم آنها می‌کند. در توانبخشی قلبی ریوی اهداف زیر را دنبال می‌کنیم. گرچه ما این اهداف را به منظور درمان بیماران دنبال می‌کنیم اما همین تمرینات با الگویی متناسب می‌تواند در ارتقاء کیفیت زندگی افراد سالم و ارتقاء عملکرد ورزشکاران نیز بسیار مفید باشد.
- تقویت عضلات قفسه سینه و خصوصاً عضلات مخصوص تنفس
- تقویت عضلات قلب و تنظیم ریتم قلب و کنترل آریتمی قلبی
- افزایش مناسب خون‌رسانی و همچنین ضربان قلب خصوصاً در بیمارانی که به تازگی عمل قلب باز داشته‌اند
- فعال کردن و بهره‌گیری از تمام حجم ریه خصوصاً قسمت تحتانی ریه که در ناحیه بالای شکم قرار دارد.
- تنظیم و هماهنگی ریتم قلب و تنفس به گونه ای که بهترین راندمان بدنی را ایجاد کنند.
- بهبود اکسیژن‌رسانی به تمامی اندامها
- افزایش طول عمر قلب و ریه و تناسب عملکرد سالم آنها در دوران کهولت
معرفی توانبخشی قلبی ریوی
دانشگاهها به سبب ارتباط بسیار نزدیک عملکرد قلب و ریه به یکدیگر اخیرا رشته جدیدی را ایجاد کرده‌اند. رشته توانبخشی قلبی ریوی قلب و ریه را در کنار هم تقویت می‌کند.
آموزش این رشته تخصصی در سطح دکتری انجام می‌شود. خوشبختانه دکتر علی بخشی پس از تحصیل این رشته در اسپانیا و مدتی کارورزی و سپس اشتغال در اروپا برای کمک به بیماران قلبی ریوی، سال گذشته به کشور بازگشت. ایشان با کمک مهندسان پزشکی و معماری اقدام به طراحی و ساخت کلینیک و تربیت کارشناسان این رشته در بیمارستانهای کشور نمودند و اولین کلینیک تخصصی توانبخشی قلبی ریوی به زودی پس از تکمیل مراحل ساخت در بیمارستان بقیه الله افتتاح خواهند نمود.
توانبخشی قلبی ریوی با تمرینات ساده و استفاده از دستگاههای شخصی در منزل و دستگاههایی در کلینیک انجام می‌شود. در طول تمرینات بیمار تحت نظارت کامل کارشناس ، متخصص توانبخشی و در صورت لزوم متخصص قلب و فوق تخصص ریه قرار دارد.
شرح حال
بیمار که نزدیک به دو ماه پیش جراحی قلب باز داشت با شکایت مشکل بی حالی و تنفسی به کلینیک توانبخشی قلبی ریوی دکتر علی بخشی مراجعه کرد. پس از دریافت شرح حال و سنجش اکسیژن و ضربان و فشار خون بیمار دکتر علی بخشی طرح درمانی اولیه را برای بیمار تدوین کرد.
دکتر تمرینات مستمر و ادامه روتین معاینه توسط متخصص قلب را برای بیمار تجویز کرد. توانبخشی قلبی ریوی بر اساس دو برنامه (برنامه منزل و برنامه کلینیک) برای بیمار تعیین شد. برای تعیین جزئیات یرنامه توانبخشی قلبی ریوی بیمار ، دکتر علی بخشی در جلسه اول شخصا بر انجام تمرینهای بیمار نظارت داشت.
با امکانات ارتباطی توانبخشی از راه دور، اجرای تمرینهای ترکیبی در منزل و کلینیک روند بهبود بیمار سریعتر و عمیق تر شده و درمان موفق با مصرف کمتر دارو امکان پذیر خواهد بود.
نکات عمومی
بسیاری از مشکلات قلبی و ریوی به نقص تنفس مربوط است. در توانبخشی قلبی ریوی دو نوع تنفس داریم که البته در بیماران صرفا ریوی بیشتر تمرکز روی تنفس قفسه سینه یا دیافراگمی است.
- تنفس شکمی یا تنفس عمیق
- تنفس دیافراگمی یا تنفس کوتاه
الگوی غالب تنفس – 3 ثانیه دم و 6 ثانیه بازدم با دهان جمع است ولی بعضی اوقات کارشناس دستور تغییر این الگو را صادر می‌کند.
متخصصین توانبخشی قلبی ریوی معتقدند دم با بینی، اکسیژن را سریع و از مسیر کوتاه‌تر به ریه می‌رساند به شکلی که دما و رطوبت هوا نیز در مسیر بینی مناسب ریه خواهد بود و تا حد زیادی در این مسیر آلاینده‌های هوا و میکروبی نیز جذب و خنثی می‌شوند.
بازدم با دهان بیشترین دی اکسید کربن را تخلیه می‌کند.
در تنفس مستقیم دم با بینی و بازدم با دهان انجام می‌شود و در حین فعالیت و تمرین گاهی تنفس معکوس انجام می‌دهیم یعنی دم با دهان و بازدم با بینی.
در این نوع تنفس
- پرزهای دستگاه تنفسی برعکس حرکت می‌کنند
- برای قلب یک هیجان ایجاد می‌شود.
راهنمای توانبخشی قلبی ریوی برای بیمار
اغلب بیماران تجربه تنفس شکمی ندارند بنابراین بخشی از جلسه اول توانبخشی قلبی ریوی اختصاص به آموزش تنفس شکمی دارد.
یک لیوان آب حتما باید کنار بیمار باشد. حین تمرین قلبی و تنفسی حتماً باید آب مصرف کنید. استراحت و صبر متناسب با شرایط بیمار در طول تمرین از اهمیت ویژه برخوردار است.
برای تنفس شکمی، شکم باید باد شود و اتساع کامل یابد. برای خالی کردن با لب غنچه از منفذ کوچک بازدم با فشار و مقاومت زیاد انجام می‌شود.
تا زمانی که ریه پر است به بازدم ادامه می دهیم تا قسمت تحتانی ریه (در ناحیه شکم) نیز کاملاً تخلیه شود. معمولاً در دم و بازدم عادی فرد ریه را کاملا تخلیه نمی‌کند و این عدم تخلیه معمولاً منجر به تخریب بخش تحتانی ریه می‌شود.
راهنمای تمرین توانبخشی قلبی ریوی
پس از بازدم و اینکه ریه کاملاً خشک شد یک تا دو ثانیه صبر می‌کنیم و بعد سیکل (دم) بعدی را شروع می‌کنیم. برای تنفس بهتر معمولاً یک دست را روی قسمتی که تنفس روی آن متمرکز است قرار می‌دهیم تا حس دقیقتری از وضعیت داشته باشیم. در تنفس شکمی دست را روی شکم و در تنفس دیافراگمی دست را روی قفسه سینه قرار می‌دهیم تا روند تنفس را به خوبی حس و کنترل کنیم. مراقب باشید که بیمار دم پیوسته و بازدم پیوسته را رعایت کند. وقفه‌ای در حین دم و در طول بازدم نباشد و بین دم و بازدم دو ثانیه فاصله در نظر بگیرد.
توجه شود هوا را با بینی جمع کنید و قفسه سینه را کنید، شما در این شرایط بهترین عملکرد را برای قلب ایجاد می‌کنید. با تنفس صحیح، فشار اتمسفری قفسه سینه را بر اساس الگوی علمی کم و زیاد می‌کنیم، نوسانات فشار اطراف قلب -طبق الگوی علمی- سبب تکاپوی مثبت و سازنده قلب می‌شود. توجه شود که قلبی که جراحی شده نیاز به تقویت و توانبخشی مطابق برنامه علمی دارد و نباید بی حرکت و بیکار و بی برنامه رها شود. متخصص توانبخشی قلبی ریوی معتقد است، بیمار جراحی شده نباید به خودش فشار بیاورد ولی باید به درستی و با تمرکز از قلبش کار بکشد تا بهبود را تسریع کند.
خوشبختانه بیمار قلبی ریوی در دوره درمان نیاز کمی به معاینه بالینی و حضور در کلینیک توانبخشی قلبی ریوی دارد و لذا می تواند دوران بهبودی و نقاهت را در محلی خوش آب و هوا سپری کند و با امکانات ارتباطی مناسب با کلینیک در تماس باشد.
برنامه منزل در توانبخشی قلبی ریوی
در اینجا برنامه اولین جلسه توانبخشی قلبی ریوی این بیمار را با هم مرور می‌کنیم. در برنامه منزل ، کارشناس توانبخشی قلبی ریوی برنامه را به بیمار می‌دهد و بر کار او نظارت می‌کند و دکتر روی پلتفرم، مانیتورینگ بیماران را به عهده دارد و مراقب علائم حیاتی بیماران است.
بیمار یا همراه او که در منزل حضور دارد، بر اساس دستورالعمل و تجربه‌‌ای که در جلسه اول کسب کرده امکانات اندک لازم را آماده می‌کند. امکانات ارتباط تصویری، یک لیوان آب، یک صندلی پایدار و راحت ، پالس اکسی متر، مینی پپ، رسپیرون دو وزنه یک کیلویی یا نیم کیلویی بسته به شرایط بیمار و در صورت موجود بودن دستگاه سنجش فشار خون. برنامه منزل در سه بخش اجرا می شود.
بیمار روی صندلی به حالت استراحت می‌نشیند – یعنی دو دست روی پاها. توجه شود که وقتی تمرین های تنفسی را انجام می‌دهیم دست چپ روی پا قرار دارد و دست راست را روی قسمتی که می‌خواهیم با آن تنفس انجام دهیم می‌گذاریم تا بیوانیم تمرین را با تمرکز بیشتر هدایت کنیم. بیمار دوربین را در محل مناسبی قرار می دهد.
تعداد جلسات توسط دکتر، تعیین می‌شود ولی در کل فعالیتها در سه بخش انجام می‌شود.
بخش اول برنامه – آموزش تکنیکهای تنفسی
متخصصان تکنیکهای تنفسی respiratory Muscle Training – را به منظور بهبود عملکرد قفسه سینه طراحی کرده‌اند. دنده‌ها، قفسه سینه ، و توراکس باید کارشان را درست انجام دهد تا قلب و ریه سلامت خودشان را بازیابند.
با انجام صحیح این بخش از تمرینات، قلب در تکاپو، سلامت خود را بازیابی می‌کند. بیمار روی صندلی می‌نشیند.
تمرین اول: تنفس شکمی
نقطه صفر : هر دو دست روی پا – دست راست روی شکم – سه ثانیه دم — دو ثانیه توقف – شش ثانیه بازدم – دو ثانیه توقف – ده بار تکرار – بازگشت به نقطه صفر: هر دو دست روی پا
تمرین دوم: تنفس دیافراگمی
نقطه صفر : هر دو دست روی پا – دست راست روی قفسه سینه – سه ثانیه دم — دو ثانیه توقف – شش ثانیه بازدم – دو ثانیه توقف – ده بار تکرار – بازگشت به نقطه صفر: هر دو دست روی پا
بخش دوم برنامه – حرکات دست و تنفس
تمرین EMT و تمرین IMT – هدف: تقویت عضلات تنفسی و عضلات قفسه سینه
تمرین اول: دستها به طرفین
شروع نقطه صفر : هر دو دست روی پا: دو کف دست را به هم بچسبانید – دستها موازی و آرنجها را بچسبانید – سه ثانیه دم همزمان بدون تغییر جهت دستها از هم باز کنید تا حد امکان – بازدم شش ثانیه همزمان دستها را ببندید. – ده بار تکرار – بازگشت به نقطه صفر: هر دو دست روی پا.
بیمار بهتر است بازدم را تا جایی که ممکن است ادامه دهد. هر چقدر بازدم ادامه پیدا کند ریه بیشتر تخلیه می‌شود. تنفس در این تمرین دیافراگمی است ولی بهتر است موقع تخلیه بخش تحتانی ریه نیز از هوا خالی شود.
تمرین دوم: دست بالای سر
تمرین دوم توانبخشی قلبی ریوی حرکت از روی پا تا بالای سر است.
شروع نقطه صفر : هر دو دست روی پا: دو کف دست روی پا – دستها موازی به عرض شانه باز – – سه ثانیه دم همزمان بدون تغییر جهت دستها بالای سر – بازدم شش ثانیه همزمان دستها برگشت روی پا – استراحت دو ثانیه – ده بار تکرار – بازگشت به نقطه صفر: هر دو دست روی پا.
دستها صاف و عین چوب بالا و پایین می‌آورید. بالا قفسه سینه پر پایین قفسه سینه خالی – عضلات استراتوس باید کاملاً کش بیاید. توجه شود عضلات بعد مدتی که استفاده نشود تضعیف و کوتاه (Contracture) می‌شود. و با این تمرین هدف این است که عضلات مشخصی را به حالت اول برگردانید.
تمرین سوم: حرکت از مچ پا
شروع از مچ پا : هر دو دست کنار پا نوک دست مچ پا – کاملاً به جلو خم شوید و سینه را به پا بچسبانید و هوا را کاملاً تخلیه کنید – دو کف دست روبروی هم – دستها موازی به عرض شانه باز – سه ثانیه دم همزمان بدون تغییر جهت دستها تا بالای سر – بازدم شش ثانیه همزمان دستها برگشت کنار پا و لمس مچ – استراحت دو ثانیه – ده بار تکرار – بازگشت به نقطه صفر: هر دو دست روی پا.
همین کار را یکبار برعکس انجام دهید یعنی وقتی پایین می روید دم و وقتی بالا میآیید باز دم انجام دهید و ده بار تکرار کنید. حرکات باید خیلی با آرامش و بدون فشار روی عضلات انجام شود. اصطلاحاً تمرینات را در حالت ریلکس انجام دهید.
بخش سوم برنامه – تمرین با دستگاه
در این بخش از تمرینهای توانبخشی قلبی ریوی با دستگاههای شخصی و خانگی کار کنید. با دستگاهها شما قدرت قلب و قدرت ریه را بالا می‌برید. همگام با این هدف ، ظرفیت حجم تنفس را هم بالا می‌برید. متخصص توانبخشی قلبی ریوی با توجه به شرایط بیمار دستگاههای مختلفی را در مراحل مختلف تجویز کند. متخصص توانبخشی در جریان این تمرینات استفاده از دستگاههای کلینیکی را هم تجویز خواهد کرد که طبق برنامه بیمار در کلینیک حضور می‌یابد و از دستگاههای کلینیکی استفاده خواهد کرد و قدرت و ظرفیت قلب و ریه خود را ارتقاء خواهد داد.
دستگاههای خانگی توانبخشی قلبی ریوی:
- مینی پپ
- رسپیرون
- دو وزنه یک کیلویی یا نیم کیلویی
دستگاههای کلینیک توانبخشی قلبی ریوی
- ارگومتر پایی
- آرم ارگومتر
- تردمیل مدیکال
- الپتیکال
- تجهیزات کمک تنفسی
- دمبل سبک فیزیوتراپی
- تیپ یا کش فیزیوتراپی
منابع
